Ο Ίασμος, μια από τις παλαιότερες, μεγαλύτερες και ωραιότερες κωμοπόλεις της Θράκης, βρίσκεται κτισμένος στις υπώρειες της Ροδόπης, στον ομώνυμο νομό, στο μυχό της λίμνης Βιστωνίδας. Η παράδοση αναφέρει ότι οι κάτοικοι του είναι απόγονοι των κατοίκων της Βυζαντινής Αναστασιούπολης, που μετοίκησαν τον δέκατο έβδομο (17ο ) αιώνα. Ασχολήθηκαν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία καλλιεργώντας κρεμμύδια και καπνά και εκτρέφοντας μεταξοσκώληκες, βοοειδή και αιγοπρόβατα και δούλεψαν σαν καπνεργάτες στα καπνομάγαζα της Καβάλας και της Ξάνθης.

Η οικονομική ακμή, που γνώρισε ο Ίασμος, είχε σαν αποτέλεσμα την ανέργεση αρχοντικών και μεγάλων σπιτιών αστικού ύψους. Τα σπίτια, πάντα διώροφα, χτίζονταν με αλληλοβοήθεια (“μιτζι”) από ξένους συνήθως κτίστες ( Μακεδόνες ή Βούλγαρους), σε οικόπεδα που δημιουργούσαν με την κοπή των δένδρων (βελανιδιών αλλιώς “μεσέδων”), που στη συνέχεια χρησιμοποιούσαν για τα ξύλινα μέρη της οικοδομής. Χωρίζονταν σε ισόγειο και άνω όροφο. Στο ισόγειο υπήρχε το χαγιάτι, το κατώι για τα κρασιά, τα όσπρια κτλ, το (ονταδέλι ή καμαρούδα) (ένα δωμάτιο για γενική καθημερινή χρήση κατά τη διάρκεια της ημέρας), το ρακοκάζανο και ο φούρνος, στην αυλή το αποχωρητήριο (ή χαλές, ή αναγκαίο, χρεία, άκρια, απόπατος) με ξύλινο πάτο με δύο τρύπες, και κάτω από τη σκάλα το αμπάρι για τα δημητριακά.

Η σκάλα, με τα συνήθως ανοιχτά ξύλινα σκαλοπάτια, οδηγούσε στη “σάλα” του πάνω ορόφου και έκλεινε με την “κλαβανή”, οριζόντια πόρτα. Στο “ανώι” υπήρχε η ανοιχτή προς το νοτιά σάλα και δύο δωμάτια, η “υποδοχή” και η “κάμαρα” ή “οντάς”.

Στη σάλα υπήρχε α) το “κρεβάτι” με σαχνισί, για το στέγνωμα του κοκκαριού και την εκτροφή του μεταξοσκώληκα , με τα πέντε “αγιαζλίκια” (παράθυρα χωρίς τζάμια που έκλειναν με ξύλινα κανάτια), τρία ανατολικά ή δυτικά, ανάλογα με τη θέση του “κρεβατιού” ένα νότια και ένα βόρεια, β) η “ταράτσα” (ξύλινο μπαλκόνι που προεξείχε, φραγμένο με κάγκελα, γ) ο νεροχύτης στην αντίθετη πλευρά από το “κρεβάτι”.

Η “υποδοχή” ήταν το ανατολικό δωμάτιο, μεγαλύτερο από την “κάμαρα”, με ή χωρίς τζάκι και “μεσάντρα” (εντοιχισμένη ντουλάπα) και ήταν το δωμάτιο για τις γιορτές και τους ξένους. Φωτίζονταν από δύο παράθυρα ένα ανατολικό και ένα που έβλεπε προς τη σάλα. Η “κάμαρα” ή “οι/τ-ός” βρίσκονταν δυτικά, είχε τζάκι και “μεσάντρα” και χρησίμευε κυρίως σαν κοιτώνας. Φωτίζονταν από ένα παράθυρο προς τη σάλα. Το τζάκι, με το ξύλινο “μπουχαρι”, κατέληγε σε κυλινδρική καμινάδα (“μπατζιάς”) φτιαγμένη με όρθια κεραμίδια, που μεταγενέστερα έγινε ορθογώνια, φτιαγμένη με τούβλα.

Στο νότιο μέρος του σπιτιού βρισκόταν η αυλή, που ήταν “καλντερίμι” και περικλείονταν από αυλόγυρο ύψους δύο μέτρων, με μεγάλες κεραμίδες (“φάρσες”) από πάνω για προστασία από τη διάβρωση της βροχής. Στην αυλή έμπαινες από την εξώπορτα, που ήταν δίφυλλη, είχε σκέπαστρο μέσα- έξω και ασφάλιζε με το “σίδερο” ή “κόλ ντεμίρ” και το συρτή.

Ο στάβλος ή “νταμ” ή “αχυρώνας” ήταν πάντα έξω από το σπίτι. Οι δρόμοι του Ιάσμου ήταν χωματένιοι και στα ρέματα ήταν καλντερίμι.

Η ύδρευση γινόταν από ένα πηγάδι (απέναντι από το σπίτι του Κολίση) και εννέα πέτρινες δημόσιες βρύσες την παλιόβρυση, του παπά Ανδρέα, του Περικλή στην πλατεία, την “παζαρίσια” που σήμερα δεν υπάρχουν, του Αϊ Νικόλα, του παπά Νικόλα, του Μαβίνη, του Μπέλιου, και του Τσιλεγκούδ.Υπήρχαν τέσσερα χάνια, τέσσερις φούρνοι, πέντε καφενεία και ένα φαρμακείο.

Λειτουργούσαν δύο εκκλησίες, ο Αϊ Νικόλας και ο Αϊ Γιάννης και το 1870 χτίστηκαν τα εξωκλήσια της Ζωοδόχου Πηγής (Παναγίας) του Αϊ Βλάση και του Προφήτη Ηλία.Σαν χώροι ταφής χρησιμοποιούνταν μέχρι το 1919 οι εκκλησίες και τα προαύλια τους και κατόπιν το προαύλιο του Αγίου Γεωργίου μέχρι σήμερα.Επίσης λειτουργούσαν δύο σχολεία, ένα αρρεναγωγείο, στο χώρο του σημερινού πάρκου του Αϊ Νικόλα και ένα παρθεναγωγείο, όπου σήμερα στεγάζεται ο Πολιτιστικός Σύλλογος. Μετά το 1925 στεγάστηκαν στο σημερινό Δημοτικό Σχολείο που χτίστηκε από τους κατοίκους του Ιάσμου και λειτούργησε σαν μικτό.

Διέθετε τρία χοροστάσια, ένα στη βρύση του Αϊ Νικόλα, ένα στη βρύση του Τσιλεγκούδ και ένα στου Αθάνατου (βόρεια της Αγίας Παρασκευής). Στο νότιο μέρος του χωριού και στο ύψος του Δημόσιου δρόμου βρίσκονταν τα αλώνια (ιδιωτικά και δημόσια).

Μετά την Μικρασιατική καταστροφή και τον εμφύλιο πόλεμο, η εγκατάσταση νέων κατοίκων (όπως οι πρόσφυγες, οι Σαρακατσάνοι και οι Πομάκοι) και οι νέες ανάγκες της ζωής αλλοίωσαν την Πολεοδομική όψη και την αρχιτεκτονική του Ιάσμου, με την επέκταση του οικισμού, την ανέργεση νέων σπιτιών και τις επεμβάσεις και τροποποιήσεις στα παλιά.

Σήμερα, δυστυχώς λίγα μόνο σπίτια σώζονται, που μπορούν να μας δώσουν πληροφορίες για τη λαϊκή αρχιτεκτονική των προηγούμενων αιώνων στον Ιασμο και τον Πολεοδομικό σχεδιασμό του. Γι’ αυτό πολλά στοιχεία αντλούμε από παλιές φωτογραφίες και από διηγήσεις των ντόπιων γερόντων.